Pop en literatuur (99): Bruce Springsteen en John Steinbeck

The tractors came over the roads and into the fields, great crawlers moving like insects, having the incredible strength of insects […] Snub-nosed monsters, raising the dust and sticking their snouts into it, straight down the country, across the country, through fences, through dooryards, in and out of gullies in straight lines. They did not run on the ground, but on their own roadbeds. They ignored hills and gulches, water courses, fences, houses.

Nee, dit is geen verslag van een boerenprotest op het Malieveld. Het is een passage uit de monumentale roman The Grapes of Wrath (1939) van John Steinbeck, het prachtige relaas van de familie Joad die 'The Dust Bowl' in Oklahoma ontvlucht. Als pachters van een kleine boerderij zijn ze genoodzaakt hun heil elders te zoeken en trekken ze naar Californië, in de hoop daar een nieuw bestaan op te bouwen. 

De roman geeft een indringend beeld van de grote trek naar het Westen, in de jaren voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog. De opkomst van moderne machinerie maakte landarbeiders in toenemende mate overbodig en de droogte leidde tot misoogsten. Steinbeck schetst een ontluisterend beeld van de kleine zelfstandige boeren die gedwongen worden hun spullen te verkopen en huis en haard te verlaten om de lange reis te aanvaarden naar Californië, dat voor veel van hen de gestalte aanneemt van het Beloofde Land, waar de druiven en sinaasappelen voor het plukken hangen. Ze laden hun spullen in een auto of in de laadbak van een truck en laten alles dat ze kennen achter. Hun tocht leidt over Route 66, de beroemde snelweg die dwars door de VS loopt en symbool is geworden van de trek naar het Westen. 

Diezelfde Route 66 werd na de oorlog bereden door motorrijders op zoek naar avontuur, door hippies die op weg gingen naar San Fransisco om de Summer of Love bij te wonen. Tot de dag van vandaag spreken de iconische bordjes van de autoroute tot de verbeelding. Een film als Peter Fonda’s Easy Rider (1969) kan gelden als kroniek van deze nieuwe fase in het bestaan van de legendarische snelweg. 

Het verhaal van The Grapes of Wrath is inspiratiebron geweest voor velen. Al in 1940, een jaar na verschijnen, werd het boek verfilmd met in de hoofdrol Henry Fonda, vader van de eerdergenoemde Peter Fonda. Vader en zoon Fonda zijn zo dus representanten van twee verschillende generaties 'weggebruikers' van Route 66. In hetzelfde jaar maakte countryzanger Woody Guthrie een nummer over de hoofdpersoon van het boek, 'Tom Joad': 

They stood on a mountain and they looked to the west
And it looked like the promised land
That bright green valley with a river running through
There was work for every single hand, they thought
There was work for every single hand

Guthrie vertelt eigenlijk het hele verhaal van het boek na. Een soort CliffsNotes voor volkszangers. Dat is anders bij Bruce Springsteen in zijn ‘The Ghost of Tom Joad’, van het gelijknamige album uit 1995.

Bruce Springsteen – The Ghost of Tom Joad

Men walking along the railroad tracks

Going someplace, there's no going back

Highway patrol choppers coming up over the ridge

Hot soup on a campfire under the bridge

Shelter line stretching around the corner

Welcome to the new world order

Families sleeping in the cars in the southwest

No home, no job, no peace, no rest

Well the highway is alive tonight

But nobody's kidding nobody about where it goes

I'm sitting down here in the campfire light

Searching for the ghost of Tom Joad

He pulls a prayer book out of his sleeping bag

Preacher lights up a butt and he takes a drag

Waiting for when the last shall be first and the first shall be last

In a cardboard box beneath the underpass

You got a one-way ticket to the promised land

You got a hole in your belly and a gun in your hand

Sleeping on a pillow of solid rock

Bathing in the city's aqueduct

Well the highway is alive tonight

Where it's headed, everybody knows

I'm sitting down here in the campfire light

Waiting on the ghost of Tom Joad

Now Tom said, "Mom, wherever there's a cop beating a guy

Wherever a hungry newborn baby cries

Where there's a fight against the blood and hatred in the air

Look for me, Mom, I'll be there

Wherever somebody's fighting for a place to stand

Or a decent job or a helping hand

Wherever somebody's struggling to be free

Look in their eyes, Ma, and you'll see me"

Well the highway is alive tonight

But nobody's kidding nobody about where it goes

I'm sitting down here in the campfire light

With the ghost of old Tom Joad

In de tekst van Bruce Springsteen gaat het niet over het personage Tom Joad zelf, zoals bij Guthrie het geval was, maar om de geest van Tom Joad. Het eerste couplet schetst een beeld van mensen die op weg zijn, op de vlucht misschien zelfs. Zoekend naar betere leefomstandigheden trekken ze weg en er is geen weg terug. Ze eten soep onder de brug en slapen in hun auto’s. Het lijken hedendaagse Tom Joads. 

In het refrein wordt de link met Tom Joad ook expliciet gemaakt. Hier treedt een ‘ik’ op, die op zoek is naar de geest van Tom Joad. In de daaropvolgende coupletten blijkt hij die gevonden te hebben. Niet alleen Tom, maar ook diens makker 'the preacher' verschijnt ten tonele, met een sigaret en wachtend tot de belofte van Jezus dat 'de laatsten de eersten zullen zijn' eindelijk waarheid geworden is.

We bevinden ons in een moderne setting van The Grapes of Wrath. Maar in de zin de eerste zin van het refein wordt juist een belangrijk verschil met The Grapes of Wrath gemaakt: ‘Well the highway is alive tonight/ But nobody's kidding nobody about where it goes’. Hier maakt niemand zich illusies over waar de snelweg hen zal brengen. Waar in The Grapes of Wrath personages (vaak tegen beter weten in) elkaar geluk en voorspoed voorspiegelen in 'het Beloofde Land' Californië (de vader van Tom, Tom sr, haalt steeds een pamflet tevoorschijn waarop mensen worden opgeroepen om naar Californië te komen om te werken op de plantages daar), zijn ze hier op voorhand al gedesillusioneerd. 

En dat is niet zo gek. De familie Joad zal Californië bereiken, maar de reis erheen is al een barre tocht die de nodige slachtoffers eist en wanneer ze uiteindelijk aankomen in het Beloofde Land, treffen ze er niet een Land van Melk en Honing (of van Sinaasappelen en Druiven), maar een harde, onrechtvaardige samenleving, waarin ze moeten ploeteren om te overleven en strijden tegen overmacht en ongelijkheid.

Voor de Joads leidt Route 66 naar de ondergang. Dat contrasteert nogal met de rol die de snelweg na de oorlog kreeg in de vrolijke jaren ’60. Hoewel…  ook in Easy Rider eindigt de droom van vrijheid in een tragedie. De hippiedromen van de Summer of Love zijn al snel uit elkaar gespat. Route 66 is in feite altijd een weg van belofte geweest, een Yellow Brick Road, een geplaveide weg naar een betere toekomst. Maar die belofte heeft de snelweg nooit kunnen waarmaken.

Ook bij Bruce Springsteen niet. Toch leeft Tom Joads geest voort en doet die de belofte te blijven strijden tegen onrecht: ‘Wherever somebody's struggling to be free/ Look in their eyes, Ma, and you'll see me’.