Pop en literatuur (75): Kate Bush en James Joyce

De combinatie van Kate Bush met literatuur ligt voor de hand vanwege haar bekende ‘Wuthering Heights’, gebaseerd op de gelijknamige roman van Emily Brontë. Het tweede deel van deze reeks ging dan ook over die link. Wat minder bekend, maar minstens even bijzonder, is haar nummer ‘The Sensual World’ (van het gelijknamige album uit 1989) dat gebaseerd is op het slothoofdstuk van Ulysses, van James Joyce.

Ulysses is een van de bekendste boeken van de twintigste eeuw. De vuistdikke roman behandelt één dag, 16 juni 1904, Bloomsday. Gedurende het verhaal volgen we twee personages, Stephen Dedalus (het alter ego van Joyce, dat we kennen uit A Portrait of the Artist as a Young Man) en Leopold Bloom, een Joodse colporteur van advertenties. In de loop van de dag ontmoeten de twee elkaar.

De gebeurtenissen van die dag zijn op zichzelf niet zo heel bijzonder. Het echte verhaal wordt gevormd door de razendknappe compositie en de ongelofelijke taalrijkdom. Joyce experimenteert met verschillende stijlen en registers en weeft een ingewikkeld web van intertekstuele verwijzingen, verwijst naar de filosofie, de klassieke mythologie en wat al niet meer. Het lezen van het boek is een reis door de westerse cultuurgeschiedenisen, tegelijkertijd een Odyssee door het Dublin van voor de Eerste Wereldoorlog.

En inderdaad volgt Joyce grofweg de verhaallijn van Homerus’ Odyssee. De titel van het boek verraadt dat al, maar in de oorspronkelijke editie gaf Joyce de hoofdstukken ook allemaal titels mee die verwijzen naar de omzwervingen van Odysseus. Het laatste hoofdstuk was getiteld ‘Penelope’ naar Odysseus’ echtgenote, die gedurende zijn afwezigheid van twintig jaar hem trouw blijft, ondanks het feit dat ze omringd wordt door mannen die naar haar hand dingen.

Voor veel lezers is het laatste hoofdstuk de kers op de taart. Het is de monologue intérieur van Molly Bloom, de vrouw van hoofdpersoon Leopold Bloom, nadat haar man naast haar in bed gekropen is en in slaap is gevallen. Haar onophoudelijke stroom van gedachtes wordt vrijwel zonder interpunctie over de lezer uitgestort. Het hele hoofdstuk is onderverdeeld in slechts acht zinnen die stuk voor stuk enkele bladzijden in beslag nemen.

Hoewel Joyce vaak wordt genoemd als de uitvinder van de stream of consciousness, was hij niet de eerste die het procédé toepaste. De Noorse Nobelprijswinnaar Knut Hamsun (1859-1952) wordt wel gezien als een van de schrijvers die hem voorgingen, al menen sommigen dat Laurence Sterne (1713-1768) in feite al in de achttiende eeuw gebruik maakte van de stream of consciousness. Of Joyce zich door deze auteurs heeft laten inspireren is onzeker. Een andere theorie is dat Joyce de vorm van zijn laatste hoofdstuk ontleende aan zijn geliefde, Nora Barnacle, die hem af en toe lange brieven schreef vol met mijmeringen en vrije associaties, zonder zich te bekommeren om komma’s en punten, waardoor het vaak nauwelijks leesbare epistels waren. Die verklaring sluit ook wel aan bij de opvatting dat het personage Molly Bloom gemodelleerd is naar Nora Barnacle. In elk geval is Bloomsday, 16 juni 1904, de dag dat Joyce en Barnacle hun eerste date hadden.

Volgens Bush kwam ze op het idee voor dit nummer na het horen van een spoken word uitvoering van Molly Blooms tekst  door de Ierse actrice Siobhan McKenna, die diepe indruk op haar maakte. Ze schreef aanvankelijk een tekst die tamelijk dicht bij de tekst van Ulysses bleef. Door problemen met copyright (ze kreeg geen toestemming van de nabestaanden van James Joyce), veranderde ze de tekst. In 2011 verkreeg ze die toestemming alsnog, zodat ze het nummer toch op kon nemen zoals ze het oorspronkelijk bedoeld had, onder de titel ‘Flower of the Mountain’, op het album Director’s Cut. 

In een interview noemt Bush het nummer ‘very much a female track’. In dat verband mag het opvallend heten dat ze de tekst van het nummer grotendeels ontleende aan een boek van een mannelijke auteur. Ze verklaart: ‘Yes, in some ways but it's also the idea of Molly escaping from the author, out into the real world, being this real human rather than the character, stepping out of the page into the sensual world.’

Daarmee geeft ze meteen een belangrijke interpretatiesleutel. Het nummer gaat kennelijk over het personage dat zich loszingt van de pagina, van de gedrukte letters, en dat haar intrede doet in de fysieke werkelijkheid, of beter, de zintuiglijke werkelijkheid: ‘Stepping out of the page into the sensual world’.

Het nummer is – evenals de passage uit Ulysses –doordrenkt van sensualiteit. Dat komt deels door de manier van zingen, maar zeker ook door de tekst. Joyce is voor zijn tijd behoorlijk openhartig over seksualiteit, onder andere in het laatste hoofdstuk van Ulysses. Molly is bovendien een tegenpool van Penelope, want waar laatstgenoemde de geschiedenisboeken in is gegaan als een symbool van kuisheid en huwelijkse trouw (let wel: Odysseus was twintig jaar van huis!), heeft Molly Bloom die middag nog het bed gedeeld met haar minnaar Blazes Boylan. Overigens heeft Leopold ook een verhouding met een dame, met wie hij correspondeert onder de naam Henry Flower.

Het huwelijk van Leopold en Molly heeft, op zijn zachtst gezegd, betere tijden gekend. Ze hebben een zoontje verloren. Dat verlies staat tussen hen in. Ze hebben geens seks meer en zijn uit elkaar gegroeid. Leopold, die we overdag gevolgd hebben tijdens zijn omzwervingen door Dublin, is maatschappelijk niet heel succesvol, wordt door zijn vrienden niet erg serieus genomen en ook zijn joodse achergrond helpt hem niet, ook al is hij inmiddels katholiek geworden. Het boek laat zich lezen als een eendaagse kroniek van een mislukt leven.

Datzelfde kan gezegd worden van het slothoofdstuk, waarin we een kijkje krijgen in de geest van Molly. Zij is nauwelijks gelukkiger dan haar man. En toch…. Het is te kort door de bocht om Molly zomaar als een parodie, een anti-Penelope neer te zetten, net zo min als Leopold alleen maar een anti-Odysseus of een anti-held is.

Het boek eindigt met herinneringen van Molly aan de dag dat Leopold haar ten huwelijk vroeg. Het is precies deze passage waar Bush haar citaten aan ontleend. Haar nummer begint trouwens met het geluid van kerkklokken. Gaat het te ver om hierin ‘wedding bells’ te horen? Bij het huwelijksaanzoek speelt Molly een tamelijk actieve rol: ‘then I asked him with my eyes to ask again’ en ‘first I put my arms around him yes and drew him down to me so he could feel my breasts’.

Het is een sensuele passage, een erotische passage. Het is ook een passage die een zeker optimisme uitstraalt. Het ‘yes’ waarmee het laatste hoofdstuk van Ulysses begint én eindigt, waarmee ook Kate Bush haar nummer begint én eindigt, is het ‘ja’ van iemand die bemind wordt, van iemand die de liefde bedrijft, van iemand die de ander aanmoedigt, maar ook van iemand die een ander het ja-woord geeft. Meer nog dan dat is het echter een ‘ja’ tegen het leven. Een imperfect leven allicht, een schijnbaar mislukt leven misschien zelfs, maar toch: leven.