Pop en literatuur (65): Rush en John Dos Passos

Cor's Pop & Literatuurlijst op Spotify:

De ‘Great American Novel’ is een benaming die vaak gebruikt wordt voor de ideale Amerikaanse roman, die de essentie van Amerika (van de VS althans) weerspiegelt. De term werd geïntroduceerd door John William De Forest in 1868. Hij definieerde de Great American Novel als ‘the picture of the ordinary emotions and manners of American existence’. In de loop der jaren zijn de nodige romans verschenen die als Great American Novel gepresenteerd werden. Moby Dick bijvoorbeeld. Of Huckleberry Finn. Denk aan Uncle Tom’s Cabin. The Great Gatsby komt ook in aanmerking. On the Road natuurlijk. En wat te denken van To Kill a Mockingbird? William Carlos Williams en later Philip Roth schreven zelfs romans met de – al dan niet ironische – titel Great American Novel.

De U.S.A.-trilogie van John Dos Passos is naar mijn smaak een van de kandidaten die het meest aanspraak maakt op de titel Great American Novel. In dit vuistdikke drieluik geeft Dos Passos een indringend beeld van de VS aan het begin van de twintigste eeuw, tot aan de beurskrach van 1929. Het is een ambitieus opgezette roman, niet alleen vanwege de omvang, maar ook door de gekozen vorm.

Dos Passos wisselt vier soorten proza (vier ‘narrative modes’) met elkaar af. Als eerste zijn er de ‘Newsreel’-fragmenten: collages van krantenkoppen, (fragmenten van) nieuwsberichten en advertenties en (cursief gedrukte) teksten van populaire liedjes uit die tijd.

Naast deze Newsreels komen we steeds (relatief korte) fragmenten met het opschrift ‘The Camera Eye’ tegen. Dit zijn autobiografische fragmenten, geschreven in een stream-of-consciousness-stijl, waardoor ze voor de lezer soms lastig te volgen zijn. Ze vormen een soort ‘Portrait of the Artist’. Eerst as a young man en later als een iets oudere man.

Verder wisselt Dos Passos zijn verhaal af met levensbeschrijvingen van belangrijke figuren uit die tijd: Woodrow Wilson bijvoorbeeld. Henry Ford, William Randolph Hearst, Thomas Edison, Andrew Carnegie, Rudolph Valentino. Het draagt allemaal bij aan het tijdsbeeld dat Dos Passos probeert te creëren. Maar uiteindelijk vormen de Newsreels, The Camera Eye en de biografieën slechts het decor voor de twaalf hoofdpersonages van de roman. Elk hoofdstuk is genoemd naar het personage dat in dat hoofdstuk centraal staat. Hun levens zijn (soms direct, soms indirect) met elkaar verknoopt, al wordt vaak pas in de loop van het verhaal duidelijk hoe. Al met al is het boek geen uitgesproken page-turner, maar wel een tour-de-force waarmee Dos Passos zich als de Amerikaanse evenknie van James Joyce profileert.

Het eerste deel van U.S.A. is The 42^nd Parallel. De titel verwijst naar de breedtegraad waarlangs stormen doorgaans door Amerika trekken. Om welke stormen het dan gaat? Mogelijk het socialisme, waartoe verschillende personages zich aangetrokken voelen en waar de jonge Dos Passos ook aanhanger van was. Misschien moeten we denken aan de Eerste Wereldoorlog waar Amerika steeds mer in meegezogen wordt, totdat het in april 1917 de oorlog verklaart aan Duitsland.

Het tweede deel, Nineteen Nineteen, gaat over die oorlog (en speelt zich dan ook deels op het Europese continent af) en – zoals de titel al verraadt – over de nasleep ervan: de vredesonderhandelingen die uiteindelijk geleid hebben tot het Verdrag van Versailles. Dit deel eindigt met een bijzondere biografie: niet die van een beroemde en invloedrijke Amerikaan, maar van een onbekende soldaat.

Het derde deel is The Big Money. De oorlog is voorbij en er breekt een tijd aan van voorspoed. Charley Anderson, die we al even leerden kennen in het eerste deel, is hier het belangrijkste personage. Hij heeft zich in de oorlog weten te onderscheiden als piloot en probeert nu rijk te worden in de vliegtuigindustrie. De personages in dit deel lijken vooral geïnteresseerd in geld en dan vooral veel geld. De uitzondering daarop vormen de idealistische communisten, maar zij voeren een vergeefse strijd. De Newsreels in dit deel schetsen het beeld van groeiende welvaart (maar niet voor iedereen) en stijgende beurskoersen. Newsreel 47 somt personeelsadvertenties op en Newsreel 68 bevat een fragment van een ingezonden brief, waarin gevraagd wordt om beleggingstips. De zinsnede ‘The Big Money’ komt een paar keer letterlijk in het boek voor, onder andere in de mini-biografie van Henry Ford:

Henry Ford had ideas about other things than the designing of motors, carburetors, magnetos, jigs and fixtures, punches and dies; he had ideas about sales:

                that the big money was in economical quantity production, quick turnover, cheap interchangeable easily replaced standardized parts:

                it wasn’t until 1909, after years of arguing with his partners, that Ford put out the first Model T.

                Henry Ford was right.

Wie het boek leest voelt onvermijdelijk de schaduw van 1929 over alle gebeurtenissen hangen. Wij weten immers waar de goudkoorts toe heeft geleid. Het zal geen toeval zijn dat de laatste historische persoon van wie Dos Passos een mini-biografie opneemt die van (voormalig) multimiljonair Samuel Insull is: een van de grootste slachtoffers (en daders) in de economische neergang in die jaren. Hij verloor zijn kapitaal, maar werd ook voor de rechter gedaagd wegens fraude. Hij werd vrijgesproken, maar eindigde niettemin berooid.
 

Binnen het oeuvre van de Canadese rockband Rush is ‘The Big Money’ (1985) niet het enige nummer dat naar het werk van Dos Passos verwijst. In 1981 brachten ze al ‘The Camera Eye’ uit. In dat nummer wordt op Dos Passossiaanse wijze het stadsleven van New York beschreven.

De link tussen het boek en nummers van Rush wordt door drummer Neil Part, die de tekst schreef, gerelativeerd: ‘I am a big fan of Dos Passos’ stylistic ability, his poetic approach to prose, but the ideas presented in the songs are quite different from those which he exemplified,’ liet hij weten. Toch is het grote geld dat in dit nummer bezongen wordt niet wezenlijk anders dan in de roman van Dos Passos. Het nummer en de clip ademen weliswaar de sfeer van de jaren ’80 en niet die van de roaring twenties, maar ook hier is geld de drijfveer en de stuwende kracht. Dos Passos’ personages raken door hun geldzucht het contact met de realiteit en vooral met hun omgeving kwijt, ze verliezen hun menselijkheid, al blijven ze in zekere zin sympathiek.

Dos Passos nam zelf trouwens ook steeds meer afstand van zijn oorspronkelijke idealen. Na de Tweede Wereldoorlog was er niet veel meer over van zijn communistische sympathieën en steunde hij conservatieve presidentskandidaten. Dat is wel een contrast met de toon van The Big Money, een boek dat hij (evenals Nineteen Nineteen) eindigde met een mini-biografie van een onbekende. Deze keer niet een onbekende soldaat, maar een ‘vag’, een berooide, liftende zwerver aan de kant van de weg, die naar de lucht kijkt, waar een vliegtuig voorbij trekt, symbool voor de welvaart, vol met succesvolle, welgestelde mensen. Maar de Amerikaanse droom is niet voor iedereen weggelegd:

The young man waits on the side of the road; the plane has gone; thumb moves in a small arc when a car tears hissing past. Eyes seek the driver’s eyes. A hundred miles down the road. Head swims, belly tightens, wants crawl over his skin like ants:

     went to school, books said opportunity, ads promised speed, own your own home, shine bigger than your neighbor