Pop en literatuur (36): Stevie Nicks en Jean Rhys

In 1966 verscheen Wide Sargasso Sea van de Brits-Dominicaanse schrijfster Jean Rhys (pseudoniem van Ella Gwendolen Rees Williams). Het was haar eerste boek sinds Good Morning, Midnight uit 1939 en het zou haar bekendste roman worden.

Het boek laat zich lezen als een prequel van de Victoriaande klassieker Jane Eyre van Charlotte Brontë. In die roman volgen we de titelheldin, die na een moeilijke jeugd en een kortstondige carrière op een kostschool als gouvernante in dienst treedt bij Mr. Rochester. Ze wordt verliefd op de oudere en ietwat zonderlinge man en die liefde is wederzijds. Het verschil in leeftijd en stand ten spijt vraagt hij haar ten huwelijk. Voor het altaar voltrekt zich echter een drama: Mr. Rochester blijkt reeds getrouwd te zijn. Zijn vrouw is een psychiatrische patiënt die op de zolderverdieping van het landhuis van Mr. Rochester woont. Of nou ja, opgesloten is. Ze heet Bertha Mason en wordt doorlopend verzorgd én bewaakt door een van de bedienden van Mr. Rochester, Grace Poole. Af en toe ontsnapt Bertha echter aan haar bewaakster/verzorgster. Jane heeft al kennis gemaakt met haar desastreuze aanvallen van waanzin toen ze op een nacht geprobeerd heeft het hemelbed van Mr. Rochester in brand te steken en later als de monsterlijke verschijning (ze wordt door Jane beschreven als een afstotelijke figuur) rondspookt op haar eigen kamer.

Het huwelijk wordt gecanceld en Jane ontvlucht het landgoed. Als ze na geruime tijd terugkeert omdat ze wil weten hoe het Mr. Rochester vergaan is, ontdekt ze dat het huis is afgebrand. De dader is Bertha, en ze is daarbij zelf omgekomen. Hij is blind geworden, maar heeft de tragedie overleefd. Jane zoekt hem op en ze trouwen alsnog. Eind goed, al goed.

 

 

'De theorie was dat waanzin, vooral bij vrouwen, veroorzaakt kon worden door ongecontroleerde (seksuele) driften'

 

 

De oorzaken die Brontë geeft voor Bertha’s krankzinnigheid zijn voor de hedendaagse lezer niet erg herkenbaar. Wel wordt duidelijk dat haar moeder ook gek geworden is: ze is dus erfelijk belast. Voorts blijkt uit de beschrijving van Brontë dat het gaat om een geval van ‘moral insanity’, een typisch negentiende eeuws concept. De theorie was dat waanzin (vooral bij vrouwen) veroorzaakt kon worden door ongecontroleerde (seksuele) driften. Bertha lijkt een voorbeeld van zo’n hysterische nymfomane gek. Bovendien is Mr. Rochester (zo verklaart hij althans tegenover Jane Eyre) onder valse voorwenselen ertoe verleid om met haar te trouwen. Hij is in de val gelopen en dat maakt hem tot het werkelijke slachtoffer.

In Wide Sargasso Sea presenteert Rhys een heel andere versie van de gebeurtenissen. Het boek speelt zich grotendeels af op Jamaica, kort na de zogeheten Abolition Act, die een einde maakte aan de slavernij. In dit boek lezen we de voorgeschiedenis van Bertha, die, zo ontdekken we, eigenlijk Antoinetta Cosway heet. Ze is Creools. Haar ouders waren slaveneigenaren en zijn door de afschaffing van de slavernij en het overlijden van haar vader in financiële problemen gekomen. Dat leidt tot leedvermaak bij de plaatselijke bevolking, die grotendeels bestaat uit bevrijde slaven. Haar moeder hertrouwt echter met een rijke Engelsman (Mr. Mason) waardoor de welvaart terugkeert. Dit voedt slechts de haat tegen de familie. Die haat komt tot uitbarsting en hun huis wordt platgebrand, waarbij Annettes gehandicapte zoontje (broertje van Antoinette) om het leven komt. Dat leidt inderdaad tot krankzinnigheid bij Antoinettes zwaar getraumatiseerde moeder.

Over trauma’s gesproken: Antoinette, die als klein kind al voortdurend moet laveren tussen twee culturen en om moet gaan met de haat van de zwarte bevolking jegens haar familie, overleeft de brand weliswaar, maar moet vluchten en verliest niet alleen haar broertje, maar ook haar moeder: die wil haar namelijk niet meer zien en wordt weggestopt bij een stel dat haar opsluit en mishandelt. Zelf komt Antoinette terecht op een kloosterschool, tot het moment dat haar stiefvader Mason een huwelijk voor haar arrangeert met Rochester. Dit is het punt waarop de wereld van Antoinetta gaat raken aan die van de roman van Charlotte Brontë.

Het tweede deel van het boek beschrijft de wittebroodsweken van Antoinetta en Mr. Rochester, waarbij het perspectief steeds wisselt. De spanningen in het huwelijk groeien, waarbij duidelijk wordt dat Rochester moeite heeft met het klimaat, de cultuur, de afkomst van zijn kersverse echtgenote en zich vooral realiseert dat hij weinig van haar weet en dat het een overhaast huwelijk is geweest. Hij gaat vreemd, verhult dat ook nauwelijks en weigert Antoinetta bij haar werkelijke naam te noemen. In plaats daarvan noemt hij haar ‘Bertha’. Zelf raakt Antoinette/ Bertha in toenemende mate onzeker en is ze teleurgesteld over het mislukken van het huwelijk. Bovendien duikt er een halfbroer van haar op die Rochester bespeelt, roddels over Antoinette en haar familie vertelt en hem uiteindelijk chanteert. Rochester besluit terug te keren naar Engeland. Daar raakt de psychisch labiele Antoinette definitief van het pad.

Het derde deel speelt zich dan af op de zolder van het landgoed, als het ware achter de coulissen van Jane Eyre. Jane Eyre komt als personage niet voor, Grace Poole wel. Antoinette/Bertha wordt in dit deel heel wat menselijker (zij het verward/ getraumatiseerd) geportretteerd dan in het boek van Brontë. Het eindigt met Bertha die met een kaars in haar hand haar kamer verlaat. Dankzij Jane Eyre weten we hoe het afloopt.

 

 

'De "gek van de zolder" krijgt hier een gezicht'

 

 

De roman is een prequel én commentaar op Brontës roman. De ‘gek van de zolder’ die in Jane Eyre vooral een symbolische functie lijkt te hebben als de irrationele tegenhanger van de heldin, krijgt hier een gezicht. Ze is mooi (zoals in Jane Eyre ook al beweerd wordt, al is ze daar intussen verworden tot een monster). Haar krankzinnigheid wordt bij Rhys veel begrijpelijker tegen de achtergrond van haar traumatische jeugd. Daarnaast vestigt Rhys de aandacht op het leven tussen twee culturen. Dat brengt gespletenheid met zich mee. Geen ‘moral insanity’, maar eerder schizofrenie…

In 2011 brengt Stevie Nicks (bekend van Fleetwood Mac) haar album In Your Dreams uit, met daarop het nummer ‘Wide Sargasso Sea’. Het nummer vertelt het verhaal van Rhys’ roman, of in elk geval van het huwelijk van Rochester en Antoinette.

Op het eerste gezicht is de tekst een vrij getrouwe weergave van het verhaal van het boek. Nicks biedt niet een heel nieuwe lezing of een heel nieuw gezichtspunt (al geeft ze onvermijdelijk wel haar eigen interpretatie van de gebeurtenissen). Toch zijn er wel wat regels die de in het oog springen. Zo is het wel ironisch dat het in het nummer Mr. Rochester is die ‘crazy’ genoemd wordt. Een stelling waar ook wel wat te zeggen valt: Rochester is duidelijk niet opgewassen tegen het Caraïbische klimaat.

Opvallender is dat ze beweert ‘Oh yes he loved her’ en in het refrein ‘they were so in love’. Dat is op basis van het boek een moeilijk te onderbouwen bewering. Rochester beweert zelf in het boek: ‘I did not lover her. I was thirsty for her, but that is not love. I felt very little tenderness for her, she was a stranger to me, a stranger who did not think or feel as I did.’ Zijn liefde is vooral lust. De rest van het refrein is dan ook juister: inderdaad, ‘The only thing they did together/ Was to make love’. Bij Rhys is juist Mr. Rochester degene met de seks-drive. Bij hem komt er echter geen liefde bij kijken, bij Antoinette wel. 

‘You’ll never forget that kiss’ legt Nicks haar versie van Antoinette in de mond. Over welke kus gaat het hier? Er zijn meerdere kussen die in aanmerking komen, maar het meest logisch lijkt de kus die Rochester haar gegeven heeft aan de vooravond van hun huwelijk. Antoinette wil afzien van het huwelijk, omdat ze een slecht voorgevoel heeft. Ze twijfelt of hij wel van haar houdt, ze heeft het gevoel dat ze elkaar niet kennen (hetgeen ook klopt; ze hebben pas kort daarvoor kennisgemaakt) en ze heeft het gevoel dat ze ergen ingeluisd wordt. Rochester stelt haar gerust en kust haar. Het huwelijk gaat door. De zinsnede ‘you’ll never forget that kiss’ is dus ook niet zo zeer een appèl aan een zoete herinnering, maar heeft eerder een dreigende ondertoon.

Het couplet dat volgt gaat over de brand in ‘that big house’. Dit zou kunnen gaan over de brand die Antoinette als kind meemaakte, maar het lijkt waarschijnlijker dat het gaat om de brand die ze zelf veroorzaakt heeft in Thornfield Hall, het huis van Mr. Rochester. Deze brand wordt in Jane Eyre beschreven. Bertha komt hierbij zelf om. Ze springt van het dak van het brandende huis:

‘[…] she yelled and gave a spring, and the next minute she lay smashed on the pavement.’
‘Dead?’
‘Dead! Ay, dead as the stones on which her brains and blood were scattered.’

Stevie Nicks gunt haar een vreedzamer einde dan Charlotte Brontë en Jean Rhys haar hebben gegeven. Bij haar keert ze (op zijn minst in haar hoofd) terug naar haar rode jurk, terug naar het witte huis van haar jeugd, terug naar haar oceaan, terug naar haar Wide Sargasso Sea.

Foto: John Begalke